Laudatio

Op 4 november 2004 uitgesproken door Dr A.H.G. Rinnooy Kan uit naam van Z.K.H. Prins Bernhard der Nederlanden, Regent van de Stichting Praemium Erasmianum.

Majesteit, Koninklijke Hoogheden, Excellenties, dames en heren,

Volgens de statuten van de Stichting Praemium Erasmianum wordt de Erasmusprijs verleend aan individuen die een uitzonderlijke bijdrage hebben geleverd op het gebied van de humaniora, sociale wetenschappen en de kunsten. De regent van onze organisatie – ZKH Prins Bernhard van de Nederlanden – heeft de beslissing van het bestuur van de Stichting om de prijs dit jaar toe te kennen aan prof. Sadik al-Azm (Syrië), prof. Fatema Mernissi (Marokko) en prof. Abdulkarim Soroush (Iran) bekrachtigd. Zij delen de prijs als blijk van waardering voor hun bijdragen aan het maatschappelijke en academische debat over het thema Godsdienst en Moderniteit. Het is mij een genoegen om de drie laureaten hier toe te spreken, uit naam van onze Regent ZKH Prins Bernhard.

Godsdienst en Moderniteit is het thema dat gekozen is voor de Erasmusprijs 2004. In het debat wordt de vraag opgeworpen wat de positie is van godsdienst met betrekking tot moderniseringsprocesen in de samenleving. Onze laureaten dit jaar hebben elk op unieke wijze bijgedragen aan deze discussie. Hun gezichtspunten zijn controversieel en invloedrijk, ook buiten de grenzen van hun land van herkomst.

Eerst maak ik enkele algemene opmerkingen over het thema Godsdienst en Moderniteit, voordat ik mij richt tot de laureaten persoonlijk.

Godsdienst en Moderniteit enkele algemene waarnemingen

Er bestaat een wijdverbreid inzicht dat godsdiensten over de gehele wereld op dit ogenblik, tragischerwijze, zeer vaak een bron van moorddadig geweld zijn tegenover mensen van andere godsdienstige achtergrond. In tal van landen wordt godsdienstige autoriteit gebruikt als rechtvaardiging van het aanzetten tot gewelddadige, dikwijls etnische, uitbarstingen en moorddadige conflicten.

In de laatste decennia kan men bijvoorbeeld wijzen op de godsdienstige rechtvaardiging die aangeroepen wordt voor volkerenmoord in Sudan, etnische zuivering in Servië en Bosnië, op godsdienst gebaseerde burgeroorlog in India, Pakistan en Noord-Ierland, en het aanhoudende conflict tussen moslims en joden in het Midden-Oosten.

Extremisten van christelijke, joodse of islamitische achtergrond kunnen verwoesting aanrichten over de gehele wereld, allen met hun eigen God aan hun zijde. Ongeacht of de inzet olie is, woongebied, macht of water: dikwijls zoekt men legitimering van zijn gedrag in godsdienstig geloof als de ultieme bron van waarheid, en de uitdrukking van wat beschouwd wordt als iemands culturele identiteit.

Maar laten we niet de fout begaan om alleen de radicale en extremistische kanten van de verschillende godsdienstige tradities als ons referentiekader te nemen. Uit de geschiedenis wordt duidelijk dat voor vele toegewijde gelovigen, godsdienst ook een bron van inspiratie is en troost, een bron van rechtvaardigheid, sociale verantwoordelijkheid en liefde. Hoe kunnen we bereiken dat deugden als tolerantie en begrip voor de ander de overhand krijgen in onze poging om de wereld vreedzamer te maken? Hoe kunnen we bewerkstelligen dat godsdienst meer wordt ingezet als een instrument voor vreedzame sociale verandering en modernisering, dan als een ideologie die de mensheid verdeelt?

Om de relevantie en actualiteit te illustreren kon ik het niet laten om hier een citaat in te voegen van een onverwachte bron, Pervez Musharraf, President van Pakistan, gepubliceerd in juni dit jaar (Musharraf, 2004):

‘Ik zeg tegen mijn moslimbroeders: de tijd voor een renaissance is gekomen. De weg vooruit gaat via de verlichting. Wij moeten ons toeleggen op de ontwikkeling van het menselijk potentieel door armoede te verlichten en door onderwijs, gezondheidszorg en sociale gerechtigheid. Als dat onze koers is, dan kan die niet worden gerealiseerd door confrontatie. Wij moeten door middel van een gematigde, verzoenende aanpak de strijd aanbinden met de wijdverbreide opvatting dat de islam een militante religie is, onverenigbaar met modernisering, democratie en secularisme.’

Ongetwijfeld zullen velen deze mening delen. Of de weg vooruit uitsluitend via de verlichting zal gaan, blijft nog de vraag.

In West-Europa leidt het publieke debat over Moderniteit tot zelf-reflectie, en de Westerse Verlichting, die algemeen beschouwd wordt als de wieg van de moderniteit, verdient het om nog eens kritisch onderzocht te worden. We zijn nog maar pas begonnen ons te realiseren dat moderniseringsprocessen misschien niet altijd de koers volgen van modellen die in het Westen zijn ontwikkeld.

Dit is dus het soort debat dat onze Stichting wil stimuleren. Ik ga door met enkele opmerkingen over de islam en de connectie met ons thema Godsdienst en Moderniteit.

Godsdienst en Moderniteit – islam

De islam maakt deel uit van Europa en haar culturele erfenis, ook al heeft die zijn grootste verspreiding in andere delen van de wereld. Er zijn vele Europeanen tegenwoordig, bijvoorbeeld Turken en Bosniërs, die om goede redenen hun identiteit zouden omschrijven als zowel Europees als moslim. Er ontwikkelt zich een nieuwe vorm van een Europese islam. Met het oog op mondiale ontwikkelingen op politiek en sociaal gebied, zijn de discussies over islam en Moderniteit zeker van groot belang voor ons. Ook Erasmus zou het hiermee eens zijn geweest.

Onze lauraten vandaag zijn eminente, onafhankelijke denkers: zij hebben kritische, goed-beargumenteerde visies op politieke en culturele ontwikkelingen in het Midden-Oosten evenals in het Westen. Zij zijn bereid hun opponenten in het openbaar debat tegemoet te treden; zij hebben de grote moed getoond hun waarden van vrijheid van meningsuiting hoog te houden. Het zijn ondogmatische denkers die hun mening openbaar geuit hebben, ondanks het feit dat zij daarmee riskeerden hun baan en veiligheid te verliezen. Door hen de Erasmusprijs van dit jaar toe te kennen, hopen wij te bewerkstelligen dat hun stem in nog bredere kring gehoord wordt.

Ik wil graag benadrukken dat deze samengevatte lofprijzingen voor hen allen niet impliceert dat alle drie de laureaten strijders zijn in dezelfde strijd. Zij maken deel uit van verschillende tradities en houden er verschillende opvattingen op na. Zij schrijven over verschillende dingen en voor een verschillend publiek. Wat zij delen is charisma, moed en optimisme, en – met ingang van vandaag – de Erasmusprijs.

********

Dat gezegd hebbend, richt ik mij nu tot de laureaten persoonlijk. Ik richt mij nu tot onze derde laureaat, professor Abdulkarim Soroush.

Abdulkarim Soroush

Een van de bekendste hervormers in Iran is de befaamde religieuze intellectueel Abdulkarim Soroush, in eigen land zowel populair als omstreden. Hij probeert inzichten vanuit de westerse filosofie en sociale wetenschappen te combineren met een tolerante perceptie van het islamitisch geloof. Alhoewel hij soms betiteld wordt als de ‘Luther van de islam’, lijkt de titel ‘Erasmus van de islam’ een passender benaming, aangezien Erasmus besloot, anders dan Luther, om niet met de kerk te breken. Wie de toestand van na de Islamitische Revolutie in Iran van 1979 beziet, moet wel onder de indruk zijn van Soroush’ weloverwogen en moedige gedachten om islam te verzoenen met moderne ideeën over mensenrechten en democratie.

Soroush is een veelzijdig geleerde op verschillende terreinen, zoals farmacologie, geschiedenis en filosofie van de wetenschap. Hij ontwikkelde een grondige kennis op het gebied van Koran interpretatie en Perzische poëzie. Zijn belangrijkste werk probeert een nieuwe interpretatie te geven van de shari’ain het licht van nieuwe inzichten op het gebied van jurisprudentie, hermeneutiek en kennissociologie. Wij hopen dat meer van zijn werk vertaald zal worden in westerse talen.

Karakteristiek voor het denken van Soroush is een visie waarin hij probeert de drie culturen van Iran met elkaar te verzoenen: de nationale traditie, die teruggaat tot tijden van voor de introductie van de islam in de achtste eeuw, het islamitische geloof, en het westerse gedachtengoed. Alle drie maken deel uit van het erfgoed van het hedendaagse Iran, volgens Soroush, die stelling neemt tegen het idee van een pure cultuur, vrij van buitenlandse invloeden. Wie volgens die argumentatie denkt, moet om te beginnen de islam verwerpen omdat die van buiten Iran kwam. In zijn visie kan niets aanspraak maken op een vanzelfsprekende toewijding, alleen omdat het tot stand kwam op eigen grondgebied, en geen van de culturen die de rijkdom van Iran uitmaken moet toegestaan worden te domineren: noch de nationalisten, die alle Arabische invloed willen uitbannen, noch zij die blind het Westen willen imiteren, noch de ongeschoolde volgelingen van de islam.

In hun confrontatie met de westerse beschaving houden vele moslims vast aan islam als een identiteit die anderen uitsluit, volgens Soroush. Soroush probeert een link te smeden tussen verschillende begrippen uit de sociale wetenschappen, die in het post-revolutionaire Iran veroordeeld waren als westerse corruptie, en zijn denken over de islam.

Dit klinkt allemaal vergelijkbaar met de programma’s van hervormingsgezinde denkers binnen andere godsdiensten, waar een historische interpretatie van overgeleverde tradities met hermeneutische methoden het beginpunt betekent van een moderniseringsproces. Binnen de islamitische traditie gaat Soroush zo ver als mogelijk met het verzoenen van godsdienst en democratie: ‘Het hart van een godsdienstige samenleving ligt in een vrij-gekozen geloof; het ligt niet in geweld en aanpassing.’

********

Mag ik nu de drie laureaten vragen naar voren te treden om de versierselen van de Erasmusprijs in ontvangst te nemen.

Referenties

Ceric, M., 2004. Judaism, Christianity, Islam: Hope or Fear of Our Times. pp. 43-56 in: Beyond Violence. Religious Sources of Social Transformation in Judaism, Christianity, and Islam, ed. by J.L. Heft, S.M. Fordham University Press, New York.

Goody, J., 2004. Islam in Europe. Polity, Blackwell Publishing, Oxford.

Greenberg, I., 2004. Religion as a Force for Reconciliation and Peace: A Jewish Analysis. pp. 88-112 in: Beyond Violence. Religious Sources of Social Transformation in Judaism, Christianity, and Islam, ed. by J.L. Heft, S.M. Fordham University Press, New York.

Heft, J.L., 2004. Introduction: Religious Sources for Social Transformation in Judaism, Christianity and Islam. pp. 1-14 in: Beyond Violence. Religious Sources of Social Transformation in Judaism, Christianity, and Islam, ed. by J.L. Heft, S.M. Fordham University Press, New York.

Musharraf, P., 2004. Verlichte Gematigdheid kan de wereld redden. NRC Handelsblad, 2 juni, p. 7.