Laudatio

Majesteit, Geachte heer Abreu, Excellenties, dames en heren,

Vandaag vieren wij feest. We vieren het succes van een project in Venezuela dat erop gericht is om jongeren uit achterstandsgebieden een doel in het leven te geven. Het is een project van wereldwijd belang en waarin de gedachte centraal staat kinderen muziekinstrumenten te geven en hen te leren samen te spelen. Dat wil zeggen, samen spelen in een symfonie orkest, en wel klassieke muziek. Niet een vanzelfsprekende keuze wellicht, maar de resultaten spreken voor zichzelf.

Het thema van de Erasmusprijs dit jaar is ‘de toekomst van de Europese klassieke muziek’. Met deze keuze wilde de Stichting het belang onderstrepen van initiatieven die gericht zijn op het in stand houden van klassieke muziek en het nieuw leven inblazen van de waardering voor deze kunstvorm. Kinderen leren in een symfonie orkest te spelen is bij uitstek een voorbeeld van zo’n initiatief.

Het herhaaldelijk benadrukken van het sociale en culturele belang van Europese klassieke muziek is een open deur – zeker in deze omgeving. Heel weinig mensen zouden vraagtekens zetten bij de oude en rijke traditie van dit muziek genre, het grote aantal meesterwerken, en de vele vernieuwingen die dit genre door de eeuwen heeft ondergaan. Europese klassieke muziek blijft een wereld van historische en culturele betekenis die vele verschillende waarden weerspiegelt en op talrijke verschillende manieren verweven is met de samenleving.

Tegelijkertijd is de toekomst van Europese klassieke muziek minder vanzelfsprekend.
Terwijl de muzikale belevingswereld van jongeren – en ouderen – zich steeds verder uitbreidt, moet klassieke muziek zijn eens prominente plaats op radio, toneel en de podia delen met vele andere genres. Een bezoek aan de concertzaal onthult dat het publiek vaak noch jong, noch divers genoeg is om een gezonde toekomst van klassieke muziek te garanderen. Cruciaal is dat muziekonderwijs niet langer de onbetwiste positie geniet die het vroeger had in vele gezinnen en scholen.

Niettemin is het nog moeilijk voorstelbaar dat men tegenwoordig kinderen zou kunnen opvoeden zonder muziek en ritme. Zonder zang en dans, individueel dan wel in groepsverband. Muziek is als het leren van een vreemde taal: hoe vroeger je ermee begint hoe beter. Jonge kinderen kunnen tegelijkertijd verschillende talen leren beheersen. En net als talen, komt waardering van klassieke muziek niet altijd met de jaren. Als je er als kind niet aan bent blootgesteld, zal het later in het leven veel moeilijker zijn klassieke muziek te waarderen.

Maar is dit echt zo belangrijk? Ik denk van wel! Muziek brengt emoties over, brengt structuur aan en brengt mensen samen. Meer dan twee duizend jaar geleden redeneerde Socrates dat muziekonderwijs een zegening voor de ziel was en de beste voorbereiding voor een leven als goed burger. In zijn visie raken ritme en harmonie de ziel direct, dus als kinderen op jonge leeftijd werden blootgesteld aan muziek, dan zouden ze leren onderscheid te maken tussen goed en kwaad.

Tegenwoordig redeneren vele docenten nog steeds, geheel op deze Socratische wijze, dat muziekonderwijs deel moet uitmaken van de opvoeding van ieder kind, om redenen die uitgaan boven muziek oefenen alleen. Zij stellen dat muziekonderwijs van cruciaal belang is voor de ontwikkeling van intelligentie, voor succes op school, succes in de maatschappij, kortom voor succes in het leven.

Onderzoek lijkt uit te wijzen dat kunst onderwijs, en in het bijzonder muziekonderwijs, een positief effect heeft op andere vormen van intelligentie en cognitieve vaardigheden. Maar de daaraan verwante effecten van muziekonderwijs zijn minstens zo belangrijk. Leren te communiceren door muziek betekent leren naar anderen te luisteren en samen zuiver te spelen. Verbeeldingsvermogen, creativiteit, inlevingsvermogen, denken in metaforen en symbolen, leren om te gaan met dubbelzinnigheid en het ontwikkelen van een open, onderzoekende houding. Dit zijn alle kernvaardigheden die kunnen worden geleerd door muziekonderwijs.

Behalve deze individuele verdiensten, heeft muziekonderwijs ook belangrijke sociale verdiensten. Culturele deelname in de maatschappij gaat niet alleen om individueel plezier of ontwikkeling. Die heeft ook te maken met het nastreven van een culturele band met anderen en het bereiken van een gedeelde culturele ervaring.
Muziek is een vorm van communicatie die bruggen kan bouwen waar andere middelen tekort schieten. Dit gaat vooral op voor het zelf musiceren. Samen muziek maken vereist empathie, zelfdiscipline en het accepteren van anderen. Dat zijn vaardigheden die veel breder toepasbaar zijn dan alleen in muziek.

En ten slotte, laten we niet vergeten wat een genoegen en plezier kinderen beleven aan samen muziek maken. Als vader van drie jonge dochters heb ik met eigen ogen gezien dat je geen meester of wonderkind hoeft te zijn om echt plezier te hebben aan het spelen van een stukje muziek en trots te zijn als dat lukt.

Verschillende initiatieven in het westen hebben recentelijk het belang van muziekonderwijs onderstreept. Voorgesteld wordt dat het nuttig zou zijn om de onderwijs focus in basisscholen op taal en rekenen – hoe belangrijk ook – te verbreden. Drie weken geleden werd tijdens een conferentie over muziekonderwijs in deze zaal een nationale campagne gelanceerd om muziekonderwijs voor kinderen op basisscholen in Nederland te promoten. Ik wens hen daar succes mee!

Dames en heren,

Vandaag eren wij een werkelijk uitzonderlijk voorbeeld van een muziekonderwijs project in Venezuela. Ongeveer 35 jaar geleden ontwikkelde één man zijn visie om muziek te gebruiken als instrument voor verandering, om hopeloosheid en armoede te overwinnen. Zijn doel was jonge mensen uit arme families in te voeren in de wereld van muziek, daarmee hun alternatieve vooruitzichten biedend in een omgeving waar drugs, desillusie en misdaad hoogtij vieren. De Fundación del Estado para el Sistema Nacional de Orquestas Juveniles e Infantiles de Venezuela, of in het kort El Sistema, is het geesteskind van Dr José Antonio Abreu. Het is ook de vervulling van zijn droom.

Door de jaren heen heeft El Sistema zich ontwikkeld tot een groots nationaal project, dat meer dan een miljoen kinderen heeft bereikt. De overheid van Venezuela verschaft het merendeel van de fondsen en is begrijpelijk trots op de successen van het project, maar El Sistema is niet het product van de staat. Het is het werk van Dr Abreu, die het opgezet heeft als een sociaal project om een alternatief te bieden voor misdaad en ellende. Het is het product van de visie van één man en het onvermoeibare werk van honderdduizenden gewone Venezolanen. Duizenden Venezolaanse kinderen hebben geleerd een instrument te bespelen; zij hebben geleerd samen te spelen in een orkest; en ze spelen hoofdzakelijk klassieke muziek.
Als oprichter-directeur van El Sistema, heeft dr Abreu een nieuwe betekenis gegeven aan muziekonderwijs, de discussie over de verdiensten van muziek verder verbredend dan begrippen als technische training, buitenschoolse verrijking, cultiveren van esthetische gevoeligheden, of het leren aan kinderen hoe ze de mooiere dingen des levens moeten waarderen.

In plaats daarvan is in Venezuela muziekonderwijs direct verbonden met een brede visie op de ontwikkeling van jongeren en sociale verandering. Dr Abreu claimt dat het programma niets minder tot doel heeft dan ‘sociale redding en diepe culturele transformatie.’ Of zoals hij het ziet, als kinderen muziek kunnen spelen, bezitten zij een wapen tegen één van de meest destructieve aspecten van armoede: het verlies van menselijke waardigheid. Hij spreekt over orkesten als ‘scholen van sociale solidariteit, een plaats waar studenten leren over discipline, verantwoordelijkheid, empathie en burgerschap. Dr Abreu’s visie, hard werk en ondernemerschap hebben geresulteerd in een systeem van muziekonderwijs dat een enorme impact heeft gehad. El Sistema werd gesticht meer dan dertig jaar geleden, en vandaag bereikt het, volgens de leiders, zo’n 400.000 kinderen, waarvan een ontstellende 70 procent uit gezinnen komt die onder de armoedegrens leven. Deze successen zijn een bron van inspiratie voor muziek docenten en klassieke muziek liefhebbers over de gehele wereld. Projecten geïnspireerd door El Sistema zijn opgezet in verschillende Amerikaanse staten en in Europa.

Soortgelijke muziekprojecten, zij het op kleinere schaal, zijn gestart in Nederland. Bij voorbeeld ‘Ieder Kind een Instrument’ in Rotterdam en het ‘Leerorkest’ in Amsterdam Zuid-Oost. Wij hebben ook sociale projecten, die muzikale vaardigheden benutten ten dienste van een meer sociaal geïntegreerde samenleving.

Evenals een indrukwekkende sociale impact, heeft het El Sistema project ook getoond dat het musici en dirigenten van wereldklasse kan voortbrengen. Gustavo Dudamel kwam bij El Sistema als achtjarige jongen. Twintig jaar later werd hij benoemd als chef dirigent van de Los Angeles Philharmonic. Het Simon Bolivar Jeugd Orkest heeft een hoog niveau van vakmanschap bereikt. En het Teresa Carreño Jeugd Orkest, dat vanavond een concert geeft in de Grote Zaal hier – is een ander ster orkest, dat met trots de El Sistema vlag kan voeren.

Het was de bekende Britse dirigent, Sir Simon Rattle, die u zag in het introductiefilmpje, die als eerste herkende dat wat begon als een sociaal project in Venezuela, de herleving, de herrijzenis inluidde van de klassieke muziek. Het zal u verbazen te weten dat wij, naar zijn mening, hier te maken hebben met niets minder dan de toekomst van de klassieke muziek!

Maestro Abreu, u heeft uw leven gewijd aan dit werk, gedreven door een grootse visie en een grote vastberadenheid. Wij bewonderen u om uw doorzettingsvermogen in het verwezenlijken van deze droom. Wij zijn onder de indruk van de prestaties van het project en wij vertrouwen er graag op dat het voorbeeld gesteld door El Sistema een bron van inspiratie zal blijven. Maestro Abreu, u heeft uw leven gewijd aan dit werk, gedreven door een grootse visie en een grote vastberadenheid. Wij bewonderen u om uw doorzettingsvermogen in het verwezenlijken van deze droom. Wij zijn onder de indruk van de prestaties van het project en wij vertrouwen er graag op dat het voorbeeld gesteld door El Sistema een bron van inspiratie zal blijven.