Laudatio
Ik denk dat het merkwaardig is dat kunstenaars in onze samenleving enerzijds veelal met argusogen worden bekeken, terwijl anderzijds de samenleving zich met hun werk gaat verzoenen, hen gaat bewonderen en zelfs prijzen gaat geven. Welke blijvende waarden zijn het dan, kan men zich afvragen, die de kunstenaar aan de samenleving bijdraagt en waarvoor hij tenslotte wordt geprezen? Voor de criticus wordt het onderkennen van deze waarden bovendien juist in onze dagen zo lastig. Waarom? Wanneer wij eerlijk zijn moeten wij toegeven dat onze blik vertroebeld is. Commercie en snobisme beïnvloeden de kunsthandel, de kritiek en de kunstenaars. Daarbij komt de angst een reactionnair te lijken, en ‘de boot te missen’. Zo worden allerlei schijnbaar authentieke en originele kunstuitingen onmiddellijk als zodanig geafficheerd in onze consumentenmaatschappij. De hedendaagse kunst kenmerkt zich bovendien nog door een onbegrensdheid van experimenten en media, waarvan zij gebruik maakt. Niets is onmogelijk, alles wordt geprobeerd. Daardoor geeft de kunst van onze tijd eens te meer blijk alle esthetische theorieën te tarten.
Sinds Baudelaire geloven wij niet meer in een objectieve kunstkritiek omdat dat voor ons even ongeloofwaardig is als kunst die boven elke twijfel verheven is. Maar ook als wij een meer subjectieve kunstkritiek aanhangen, omdat er voor ons geen objectieve houding tegenover het kunstwerk denkbaar is, betekent dat mijns inziens nog niet dat alle oordelen gelijkwaardig zijn. Want daardoor worden zij in wezen alle waardeloos.
Wellicht is het beter om niet zo zeer te spreken van kunst, maar slechts van kunstenaars. Zij zijn het immers die met hun werk nieuwe waarden creëren. U, Mijnheer Polke, bent zulk een persoonlijkheid. U bent als de tovenaar in een primitieve samenleving, de schakel tussen het individuele bewustzijn en het collectieve. Op deze manier ontstaat een verbinding tussen de mens en de samenleving waarin hij leeft, een sociale integratie.
Herbert Read, een van de laureaten vóór u, beschreef de kunstenaar als iemand die weliswaar apart staat, maar toch de samenleving iets schenkt dat even essentieel is als brood en water. Wat u ons met uw werk biedt is een nieuwe wijze om de wereld te zien. U bent namelijk niet alleen met de vorm en de thematiek nieuwe wegen ingeslagen, maar ook met de door u gebruikte materialen.
Zojuist hebben wij enige lichtbeelden gezien die ons een indruk geven van uw werk. Het werk van Sigmar Polke is velen van ons bekend uit de exposities die in ons land en daarbuiten in de afgelopen jaren hebben plaatsgevonden. Ook nu weer zijn wij verrast door de diversiteit, rijkwijdte en universaliteit van uw kunst. Het is een kunst waarvan wij het gevoel hebben dat zij aansluit bij de thema’s en vormen van onze tijd, terwijl de schilder geen concessies doet aan uiterlijk vertoon of aan de commercie.
Het traditionele schilderij hebt u op revolutionaire wijze een nieuwe beeldende functie weten te geven. U verwerkt de eeuwenoude picturale onderwerpen als landschap, stilleven, portret of menselijke figuur op een wijze die nooit tevoren heeft plaatsgevonden, terwijl u de latere abstracte of geometrische vormen daar op originele wijze bij betrekt. Het probleem van de keuze tussen figuratie of abstractie is voor u een gepasseerd station.
In uw werk maakt u gebruik van de meest triviale en banale dagelijkse werkelijkheid, gefascineerd als u bent door patronen en cliché’s, maar ook door vormen uit de kunst van het verleden. Vaak verwijst u naar het verleden en de Europese traditie met ontleningen aan de kunst van Dürer, Goya, Kandinsky en anderen.
Maar het is vooral de onvoorstelbare ‘optische Welle’, die ons dagelijk overspoelt in de vorm van kranten, tijdschriften, reclame, posters, video en televisiebeelden, die uw belangstelling heeft en waarom er in uw werk geen sprake meer is van de traditionele ‘lage’ of ‘verheven’ onderwerpen.
Het probleem van waarheid en leugen, zoals vervat in elke foto, heeft u in alle consequentheid beeldend doordacht en verwerkt. Het unieke en bijzondere van elke in wezen strikt persoonlijke amateurfoto wordt door de formele rastertechniek bij u tot iets algemeens.
Tegelijkertijd echter wordt dezelfde foto van een alledaags voorval, dat een willekeurig en kwetsbaar moment vastlegt, in uw schilderij tot iets unieks en bijzonders. Binnen deze tegenstelling blijft de foto drager van een herinneringsbeeld.
Door het vergroten van het mechanische raster betrekt u de foto in een formele en abstracte vormtaal. Deze vormtaal die uit louter punten bestaat, blijft echter verwijzen naar de zichtbare werkelijkheid en is en blijft dus tevens beeldtaal. Dit dualisme komen wij in uw werk voortdurend tegen. Zo brengt u het oorspronkelijk mechanische raster toch handwerkmatig aan, waarmee u laat zien hoe belangrijk een persoonlijk handschrift voor u blijft.
Het gebruikte materiaal kent bij u geen grenzen. Naast fotografie, film en video, het gebruik van banale bedrukte stoffen, roet, was, water, rook, mineralen en zelfs giftige chemicaliën, komen wij typografische technieken uit de informatiewereld tegen. Aldus ontstaan in uw werk associatieketens van beelden en betekenissen die het gevolg zijn van uw intuïtief gevoel voor het visuele en visueel mogelijke.
Openheid en flexibiliteit zijn kenmerkend voor al uw werk dat, naar ik mij heb laten vertellen, zich soms nauwelijks definitief laat vastleggen. Het resultaat is namelijk niet alleen afhankelijk van het standpunt van de beschouwer, maar ook van het feit dat uw hydro- en thermoschilderijen door chemische processen veranderen van kleur en vorm, waardoor de reproduceerbaarheid getart wordt.
Het werk bestaat onafhankelijk van de reproductie. Door het toepassen van fotochemische materialen, die op licht reageren, laat u uw eigen bijdrage en het werk van de natuur door elkaar lopen. De grenzen tussen geest en natuur vervagen. Men ziet met andere woorden niet wat er is, maar slechts een gedaante van iets dat in beweging is.
Wat men wel ziet is dat u erin geslaagd bent het traditionele schilderij een geheel nieuwe beeldende functie te geven. Eeuwenlang was het schilderij als het ware een illusoir venster op de wereld, of, in de abstracte kunst, puur oppervlak. U zag echter kans beeld en drager samen te laten vallen. Vaak zijn uw schilderijen als een gespannen doorzichtige huid waarvan zowel vóór- als achterkant beschilderd is, terwijl de gehele voorstelling functioneel samenvalt met het zichtbare spieraam, dat daarbij beeldmatig en structureel een rol speelt.
Geen wonder dat uw werk in de literatuur zowel gezien wordt als een reactie op de klassieke modernen en als passend in het post-modernisme, maar ook als een heilzame reactie op onze verstandelijke, op efficiëntie en op automatisering gerichte, verzakelijkte wereld.
Met uw werk brengt u vooral het magische, betoverende en onberekenbare naar voren. U bent een medium dat ons met onbekende hogere wezens in contact brengt. Zo is het u overkomen dat, toen u eens een bos bloemen wilde schilderen, hogere wezens u opdroegen flamingo’s te schilderen. U wilde aanvankelijk doorgaan met uw werk, maar toen realiseerde u zich dat het serieus bedoeld was. Maar ook bent u, Polke, een kunstenaar wiens houding ten opzichte van de wereld blijk geeft van een verfrissende openheid. Uw werk is steeds onvoltooid, onaf, zonder eindpunt, onbestemd; het proces is vaak even boeiend als het resultaat. U prikkelt voortdurend onze nieuwsgierigheid. In ons enthousiasme hebben wij daarom de behoefte niet slechts één werk uit te zoeken, maar hebben wij het verlangen uw hele oeuvre in ons oordeel en onze bewondering te betrekken. Wij zijn dan ook zeer benieuwd naar de toekomst.
De prijs die ik u vandaag mag overhandigen is genoemd naar Erasmus, wiens levenshouding zich eveneens kenmerkte door betrokkenheid, openheid, durf, flexibiliteit en ondogmatisch denken. Moge zijn en uw levenshouding ons allen een voorbeeld zijn in onze relatie met beeldende kunst.
Met deze woorden ben ik blij dat ik u de Erasmusprijs mag overhandigen.