Laudatio
Dames en heren,
De Stichting Praemium Erasmianum heeft voor 2006 als prijsgebied gekozen het ontwerpen voor het publieke domein. Deze afbakening is gebaseerd op een expliciete keuze. Het publieke domein strekt zich uit over een breed gebied van de samenleving, en heeft te maken met de organisatie van onze collectieve belangen. In het gebied dat ons nu voor ogen staat wordt design niet gezien als een instrument voor de promotie van consumptiegoederen. Het gaat om ontwerpen ten dienste van de communicatie tussen burgers en overheden; het ontwerpen van een visuele identiteit en bewegwijzering voor musea, voor sociale hulpdiensten, nationale parken, theaters, etc. Kortom, het publieke domein. Dat wil zeggen het gebied dat zich uitstrekt van de straat en de stedelijke architectuur tot het virtuele domein van het internet; van postzegels tot de bewegwijzering van spoorwegstations en luchthavens.
We hebben de neiging het als vanzelfsprekend aan te nemen dat onze maatschappij geleid wordt door beelden, door foto’s van belangrijke gebeurtenissen, door reclame en sterke visuele prikkels die sturing geven aan onze activiteiten en waarneming van de wereld. Het is moeilijk om je een voorstelling te maken van een wereld zonder beelden. Visuele communicatie is machtiger geworden dan mondelinge of geschreven communicatie en heeft zich de laatste decennia ontwikkeld tot een eigenstandige discipline. Dit is een gebied van onderzoek waar analyse van het communicatieproces ver uitgaat boven het eenvoudige begrip van technische processen, of de esthetische evaluatie van plaatjes. Visuele communicatie is een onderzoeksterrein waarop verschillende takken van sociaal- en geesteswetenschappelijk onderzoek samenkomen. Het is bij uitstek het werkgebied van de grafische ontwerpers. Ontegenzeggelijk heeft hun werk invloed op de kwaliteit van ons dagelijks leven. Soms lijkt het erop dat hoe beter de kwaliteit van een ontwerp is, des te minder we ons bewust zijn van zijn impact. Weinigen onder ons zullen bij het openen van de blauwe enveloppe stil staan bij de uitgekiende vormgeving van het formulier voor de inkomstenbelastingen, en we vinden het heel vanzelfsprekend dat we van die handige kleine plattegrondjes hebben om onze weg te vinden in het labyrinth van de ondergrondse in Parijs of Londen. Voor visuele communicatie in het publieke domein is een proces van reflexie vereist. De ontwerper voor het publieke domein is een denker die zich bewust is van de andere disciplines en vormen van interactie waarmee hij te maken heeft tijdens het ontwerpproces. Hij moet ook rekening houden met de betekenis van het uiteindelijke resultaat voor de gebruiker.
Het werk van de laureaat dit jaar – Pierre Bernard – is vrijwel uitsluitend gericht op het publieke domein, en wel alle sectoren van het publieke domein. Begonnen als activist tijdens de jaren van Grapus, heeft Pierre Bernard al die jaren vastgehouden aan zijn sociale betrokkenheid. Hij is afkerig van de ideologische invloed van reclame op grafisch ontwerp en blijft bij zijn oriëntatie ondanks algemene tendenzen naar commercialisering en privatisering in de tachtiger en negentiger jaren van de vorige eeuw. Fundamenteel in de visie van Bernard en zijn Grapus collega’s is geweest de oppositie tegen het gangbare denken in de jaren zeventig, dat cultuur bedoeld was voor de elite en corrupte politici, een gezichtspunt dat hij tot op heden in praktijk heeft gebracht.
Het is niet toereikend om het werk van Bernard te bespreken uitsluitend in termen van originaliteit en esthetiek. De kwaliteit van zijn werk is gebaseerd op zorgvuldige analyse van de opdracht, de geschiedenis en sociale context ervan, en op een antenne voor de perceptie door de gebruiker. Maar zijn werk is niet gewoon een weldoordacht product in opdracht van een instelling. Zoals Bernard zelf uitlegt: om indruk te maken op de toeschouwer moet het beeld door de filter gaan van je persoonlijke ervaring en innerlijke overtuigingen, en je moet je de boodschap eigen maken.
Bernard’s ontwerpen zijn een natuurlijke mengeling van formele en informele elementen en onderscheiden zich door een speelse ombuiging van traditionele symbolen en een gebrek aan formele belemmeringen. Bernard lost complexe opdrachten niet op door een starre systematiek. Zijn oplossingen tonen een flexibele combinatie van constante en variabele vormelementen die ruimte bieden aan subjectiviteit, humor en verrassing binnen een gegeven, objectief grafisch kader. Prachtige voorbeelden van deze benadering zijn de bewegwijzeringssystemen voor het Parc de la Villette en de Franse nationale parken.
Bernard is geïnspireerd door de grafische tradities in Polen, Duitsland, Zwitserland en Nederland, en heeft op zijn beurt grafisch ontwerpers in de gehele wereld beïnvloed. Hij verdient onze lof niet alleen voor zijn artistieke prestaties, maar evenzeer voor zijn rol als docent en organisator van evenementen op het gebied van de grafische kunsten. Hij is zich bewust van de gedeelde verantwoordelijkheid van de grafisch ontwerper voor de kwaliteit van het ontwerp in het publieke domein. Zijn ontwerpen zijn niet zozeer gericht op de gebruiker als passieve consument, zij zetten de toeschouwer/gebruiker aan tot participatie. De ontwerpen van Bernard bieden niet alleen iets om naar te kijken, zij geven stof tot nadenken.
Monsieur Bernard, u heeft altijd benadrukt dat uw prestaties niet uitsluitend aan uzelf kunnen worden toegeschreven. U heeft gewerkt in groepen van verschillende samenstelling, zoals Grapus en het Atelier de Création Graphique. Door deze vormen van samenwerking heeft uw werk zich ontwikkeld, en dat wil ik hier graag expliciet vermelden. Met de toekenning van de Erasmusprijs aan u, eren wij ook uw wapenbroeders in de wereld van het grafisch ontwerp voor hun bijdrage aan het ontwerpen voor het publieke domein. Ik wens u van harte geluk met de Erasmusprijs.
