Joris Verheijen

Winnaar Dissertatieprijs 2025

Overwegingen van de selectiecommissie

‘Ik had geen idee hoeveel er is dat ik niet eens meer in mijn hoofd haal om in de gang te doen.’ Zo citeert docent Joris zijn leerling Joris als laatstgenoemde in 2015 als onderdeel van lessen over Foucault reflecteert op de invloed van macht en discipline op zijn dagelijks bestaan in de school. Dat was in de jaren ’80 en ’90 wel anders. Dubieuze extracurriculaire activiteiten in de gang waren schering en inslag. Maar toen hadden we ook nog geen beveiligingscamera’s, geen Magister en veel minder prestatiedruk. Wel verwijderingen en schorsingen, maar dat namen de jeugdige recalcitrante grensopzoekers voor lief; risico van het vak. Als we het woord Bildung toen gekend hadden, hadden we het vast in stelling gebracht om de juffen en meesters nog eens extra uit te dagen en dwars te zitten.

In zijn proefschrift bekritiseert docent Joris het klassieke humanistische en antirevolutionaire Bildungsideaal dat zelfverwezenlijking exclusief presenteert als het resultaat van het afleggen van een lineaire, vaststaande trap omhoog zonder alternatieve zijpaden, omwegen of sprongen. Hij laat zien hoe meer revolutionaire denkers vergeten zijn en presenteert hun werk in een helder historisch verhaal over verschillende filosofische stromingen waarvan alleen de winnaar (het Humboldtiaanse Bildungsdenken) nog aanwezig is in het publieke geheugen. Daarmee zet Joris de meer maatschappijkritische Bildung zoals geformuleerd door mensen als Schlegel, Forster en Böhmer, maar ook Freire en Benjamin weer vol in het daglicht ter inspiratie voor het hedendaagse onderwijs.

Daar werd de jury heel enthousiast van. Zoals één van de juryleden schreef: ‘vrijheid i.p.v. beperking; uitdijende vergezichten i.p.v. tunnelvisie; onverwachte onrust i.p.v. voorspelbaarheid; morsigheid i.p.v. sanering; contextualiseren i.p.v. essentialisme: YEAH!’ Een ander bracht hulde aan de inspirerende terugkeer naar het allegorisch denken en de zoektocht naar de schelm die het systeem bevraagt en uitdaagt. ‘Erasmiaans to the max’ noemde dat jurylid deze invalshoek van het proefschrift.

Het proefschrift van Joris blinkt ook methodologisch uit vanwege het exemplarisch historisch archief- en bronnenonderzoek (inclusief uitstapjes naar architectuur en kunst), het gebruik van verschillende filosofische theorieën en de effectieve verbindingen met de onderwijspraktijk. Het proefschrift is daarnaast zeer toegankelijk geschreven, zelfs speels en meeslepend, waardoor het geen moment saai of ondoorgrondelijk wordt. Een jurylid schreef: ‘het leest als een boek!’ Nou dat bleek te kloppen, want er is inmiddels ook een publieksversie van het proefschrift verschenen. Vooral fijn voor mensen die de vele Duitstalige citaten in de proefschriftversie toch een uitdaging vinden. Met het publieksboek zal onderwijzend Nederland hopelijk haar voordeel doen. Bij de juryleden is het in ieder geval al goed gaan kriebelen. We hebben allemaal zin gekregen om de gepresenteerde theorieën toe te passen in onze eigen vakgebieden. Ook klonk in de jury de roep om een Engelse vertaling omdat de waarde van dit debat voor het onderwijs wereldwijd relevant is.

Eind 2024 werd bekend dat een school in Zeist bij wijze van proef stopte met Magister, vanwege de prestatiedruk die leerlingen ervaren door de continue surveillance die de app mogelijk maakt. Kinderen hebben het gevoel dat ze onder een vergrootglas liggen en de app staat symbool voor georganiseerde achterdocht en bemoeizucht, zo was in het nieuwsbericht te lezen. Foucault zou dit experiment hebben toegejuicht. De beide Jorissen waarschijnlijk ook. De proef in Zeist was een succes en krijgt daar vervolg. Helaas liet een landelijke peiling zien dat de meeste ouders niet enthousiast zijn over minder surveillance. Maar misschien dat deze uitmuntende dissertatie in ieder geval de scholen kan overtuigen dat ze het aan de Bildung van hun leerlingen verplicht zijn om in navolging van Paulo Freire een pedagogiek van vrijheid na te streven en Magister de deur uit te doen. Dat zou een ware revolutie in de virtuele schoolgang zijn.